Dzieci w tradycyjnych strojach
Afgańczycy, przywiązani do wielowiekowych zwyczajów i tradycji, uwielbiają celebrować różne uroczystości, w tym obchody Nowego Roku, czyli Nawruzu (lub Nałruzu). Obchody Nowego Roku przypadają na pierwszy dzień wiosny – 21 marca (przypis 1).
Tradycja świętowania Nawruzu sięga starożytnych, przedmuzułmańskich czasów. Jest obchodzony w różnych krajach, głównie w Iranie, Afganistanie i Azji Centralnej.
Nawruz symbolizuje początek nowego życia, przynosi nadzieję. Wielu Afgańczyków jest przekonanych, że tak jak spędzą pierwszy dzień Nawruzu, w taki sposób spędzą cały rok. Uroczystości noworoczne trwają przez trzy dni. Na tę okazję Afgańczycy kupują nowe ubrania, kilka dni wcześniej sprzątają dom, a w dniu samego święta odwiedzają się nawzajem. Przygotowują na tę okazję uroczyste posiłki, obdarowują się prezentami, w zależności od upodobań oraz możliwości finansowych rodziny. Tego dnia młodzi odwiedzają osoby starsze należące do rodziny, krewnych, przyjaciół i znajomych. Obowiązkiem każdego gościa jest obdarowanie upominkiem dzieci w odwiedzanej rodzinie.
Jedną z noworocznych tradycji jest przygotowanie napoju z siedmiu owoców (haft mewa). Napój przygotowuje się z owoców suszonych: czarne i czerwone rodzynki, sendżed (owoc z dzikiego drzewka oliwnego), dwa rodzaje suszonych moreli, migdały, orzechy włoskie i pistacje, które po oczyszczeniu i wymieszaniu zalewa się wodą i pozostawia na jeden do dwóch dni. Po tym czasie powstaje słodki syrop, który piją podczas święta członkowie rodziny oraz odwiedzający ich krewni i znajomi (przypis 2).
Ostatniego dnia starego roku przygotowywana jest potrawa składająca się z ryżu zmieszanego z zielonymi warzywami, w tym szpinakiem, gandaną (afgańskim porem) oraz chińskim szczypiorkiem – sabzi czelaw. Jedzenie zieleniny podczas święta ma przynieść szczęście dla całej rodziny w nowym roku (przypis 3).
Samanak
Ciekawą afgańską tradycją jest przygotowywanie na Nowy Rok słodkiej potrawy (samanak), która jest przyrządzana tylko raz do roku. Potrawę przygotowuje się z pszenicy i trwa to około dwóch tygodni. Namoczona pszenica rośnie i wypuszcza korzenie oraz zielone kiełki. Następnie cała rodzina zbiera się wokół tacy z pszenicą, każdy wypowiada w myślach życzenie i odcina kiełki. Jeśli liczba odciętych kiełków jest nieparzysta, wtedy życzenie ma się spełnić. Następnie pszenica znowu zalewana jest wodą, do której później dodaje się mąkę i całość gotuje. Podczas gotowania dodaje się do potrawy orzechy, aby nabrała ona ciemnobrązowego koloru. Kiedy potrawa jest gotowa, jedzą ją wszyscy w rodzinie oraz częstuje się nią wszystkich odwiedzających.
W Afganistanie najbardziej hucznie Nowy Rok świętowany jest w Mazar-e Szarif na północy kraju. Tysiące ludzi z całego Afganistanu przyjeżdża, żeby wziąć udział w Święcie Czerwonych Kwiatów (mela-ye gul surkh) które trwa przez 40 pierwszych dni roku, kiedy na zboczach górskich otaczających miasto kwitną czerwone tulipany.
Pierwszego dnia świętowania Nowego Roku w Mazar-e Szarif odbywa się ceremonia podniesienia sztandaru jehanda bala (odnoszącego się do staroperskich wierzeń). Skupia ona dziesiątki tysięcy ludzi, w tym wysoko postawionych polityków. Uroczystość odbywa się w Błękitnym Meczecie, w którym, zgodnie z przekonaniem Afgańczyków, znajduje się grób Alego, czwartego kalifa muzułmańskiego.
Błękitny meczet
W Kabulu podczas świąt odbywają się koncerty, na które zapraszani są afgańscy artyści mieszkający zarówno w kraju jak i za granicą.
Dużym zainteresowaniem cieszą się również zawody buzkaszi, które odbywają się zazwyczaj podczas obchodów Nowego Roku w Mazar-e Szarif, Kabulu i innych miastach na północy kraju (gdzie gra jest szczególnie popularna). Poza okresem noworocznym zawody zazwyczaj odbywają się w piątki i przyciągają wielu widzów.
Buzkaszi jest to narodowy sport Afganistanu. Buz oznacza kozę, a kaszi oznacza ciągnąć, czyli przeciąganie kozy na polu walki (obecnie częściej używany jest cielak). Buzkaszi jest grą między dwiema drużynami, jeźdźcy na koniach, zwani czapandos, mają za zadanie przenieść na teren przeciwnika kilkudziesięciokilogramowy tułów kozy i wrzucić go do kręgu oznaczonego na ziemi.
Zawodnicy muszą wykazać się siłą, sprytem i wytrwałością oraz szybkością, żeby na rozpędzonym koniu chwycić zwierzę i przenieść do celu między graczami przeciwnej drużyny. W żadnej innej formie aktywności, poza buzkaszi, nie ujawniają się tak wyraźnie najważniejsze kulturowe cechy męskie: odwaga, siła, dominacja, hojność gospodarza (przypis 4).
Tradycyjnie zawody trwały nawet kilka dni, ale obecnie ich czas jest ograniczony (dwie części rozgrywek po 45 minut z 15-minutową przerwą). Zasady buzkaszi zostały określone przez Afgańską Federację Olimpijską.
Święta religijne
Ramadan jest miesiącem postu, w którym muzułmanie nie jedzą i nie spożywają napojów od wschodu do zachodu słońca. Ramadan jest dziewiątym miesiącem muzułmańskiego kalendarza księżycowego i jest miesiącem ruchomym. Każdego roku ramadan kończy trzydniowe święto Eid-e Said-e Fetr. Wszyscy Afgańczycy kilka dni przed świętami, sprzątają domy i robią świąteczne zakupy. Każdy powinien zaopatrzyć się w nowe ubranie. Ulice miast są wyjątkowo mocno zatłoczone, samochody stoją w kilkugodzinnych korkach, a zaaferowani piesi wpadają na siebie. Główny bazar w Kabulu, na którym na co dzień panuje niesamowity tłok, w dni poprzedzające święto przeżywa prawdziwe oblężenie. Wydaje się, że cała, ponad 5-milionowa stolica wyszła ze swoich domów (przypis 5).
Afgańczycy dni świąteczne spędzają na odwiedzaniu się, jedzeniu posiłków i rozmowach. W pierwszym dniu świąt rodziny odwiedzają się i składają życzenia świąteczne, dzieci otrzymują prezenty bądź pieniądze. W następnych dwóch dniach należy odwiedzić dalszych krewnych i przyjaciół. Wszyscy spędzają czas na ucztowaniu. Stoły zastawione są lokalnymi daniami na gorąco, pysznymi słodyczami, suszonymi owocamii bakaliami (rodzynki, morele, pistacje, orzechy włoskie). Nie może zabraknąć świeżych owoców – granatów, bananów, winogron.
Eid-e Qurban (Eid Al-Adha) jest to drugie z najważniejszych muzułmańskich świąt, obchodzone na pamiątkę gotowości Ibrahima do złożenia w ofierze bogu swojego syna Ismaila. Po boskiej interwencji, Abraham złożył w ofierze owcę. Święto przypada 10-tego dnia miesiąca muzułmańskiego zu al-hidżdża (miesiąca, w którym odbywa się pielgrzymka do Mekki) i trwa 4 dni. W trakcie święta Afgańczycy zbierają się na wspólną modlitwę oraz ci, których na to stać, ofiarowują zwierzęta – krowy, wielbłądy, owce, barany, kozy i dzielą mięso na trzy części – dla siebie, dla rodziny, krewnych i przyjaciół oraz dla biednych.
Aszura przypada na pierwsze 10 dni muzułmańskiego nowego roku. Jest to czas wspominania i żałoby po zabitym pod Karbalą w 680 r. Husajnie, wnuku Mahomenta. Podczas święta odbywają się procesje żałobne, wiszą czarne flagi z napisami wspominającymi Husajna, ale tylko w dzielnicach miast, w których mieszkają szyici. W związku z tym, że szyizm jest w Afganistanie wyznawany w mniejszości, święto Aszury odbywa się na mniejszą skalę. Czasami zdarza się, że procesja odbywa się pod eskortą policji.
Święta państwowe, 15 lutego (Narodowy dzień Zwycięstwa nad Związkiem Radzieckim) oraz 19 sierpnia (Dzień Niepodległości, zakończenie rządów Wielkiej Brytanii w 1919 r.), są obchodzone głównie podczas oficjalnych uroczystości. Dni są wolne od pracy, sklepy i instytucje zamknięte, ulice są puste, na głównym placu Kabulu odbywają się parady z udziałem przedstawicieli władz centralnych. 15 lutego dodatkowo na ulicach pojawiają się zdjęcia komendantów, bohaterów narodowych, którzy w latach 80-tych walczyli z Armią Czerwoną.
Kuchnia afgańska
„Najpierw jedzenie, potem rozmowa” (przysłowie afgańskie)
Zgodnie z tradycją podróżny czy gość powinien być najpierw nakarmiony, a potem pytany o cel podróży lub odwiedzin.
Zwyczaj wspólnego spożywania posiłków był zawarty w kodeksie Pasztunów (atam) i zawierał w sobie pojęcie świętości. W dawnych przedmuzułmańskich czasach garnek z jedzeniem, wnoszony wysoko nad głową na pole bitwy, oznaczał rozejm, przerwanie bitwy między dwoma plemionami. Później takie samo znaczenie miało wniesienie Koranu. Talibowie często wkraczali do wsi i miast z Koranem nad głową i zdobywali je bez żadnego wystrzału(przypis 6).
Dla Afgańczyków w ciągu dnia ważne są dwa momenty – czas na modlitwę oraz czas na posiłek. W urzędach państwowych, prywatnych firmach, sklepach, kiedy nastaje południe i czas na posiłek (waght-e none czoszt), rozchodzi się zapach ryżu i baraniny i większość osób zajmuje się jedzeniem. Jest to pora dnia, w której bardzo trudno byłoby cokolwiek załatwić.
Posiłek może być dobry dla „siły”, „mocy” (zur) spożywającego. Ta moc może przejawiać się w „łasce” (barakat), „szczęściu” (choszi) oraz w psychicznym lub czysto medycznym zdrowiu. Aspekt medyczny przejawia się w dwóch podstawowych właściwościach każdej potrawy sardi – chłód i giarmi – ciepło. Na tym rozróżnieniu, przez odpowiedni dobór składników diety, zbudowany został cały system leczenia wszystkich chorób. System ten oparty jest na znajomości czterech esencji ciała i ich właściwości oraz na ocieplającym i chłodzącym wpływie pokarmów (przypis 7).
Podstawową zasadą zachowania podczas posiłku jest dzielenie się jedzeniem. Posiłki trzeba spożywać w towarzystwie. Jest w tym wiara w błogosławieństwo wspólnego posiłku, które spływa na wszystkich wspólnie jedzących. Odmowa posiłku przez gościa może być odczytana jako wyrażenie swojej wyższości nad gospodarzem, czy wręcz jako próba podporządkowania sobie jego osoby.
Kuchnia afgańska jest bogata i różnorodna. Historycznie wpływ na kuchnię afgańską wywarła kuchnia perska oraz indyjska.
Do każdego dania i posiłku dodawany jest chleb (nan). Nanwai, czyli piekarnia, w której wypieka się nan, znajduje się niemal na każdej ulicy. Jest nan podłużny o grubym cieście i podłużny o cienkim cieście; nan okrągły z „igłowatym” wzorkiem na środku oraz nan okrągły, nieco większy z pulchnymi krawędziami (przypis 8). Ciepły, świeżo upieczony chleb sprzedawany jest przynajmniej trzy razy dziennie.
Tradycyjny posiłek odbywa się przy rozłożonym na podłodze obrusie. Do posiłków podawany jest gęsty jogurt (mast), w którym można maczać chleb lub dodawać go do ryżu, oraz sałatka ze świeżych warzyw. Podstawową potrawę stanowi ryż z kawałkami baraniny lub kurczaka. Sztućcami, których używa się do posiłków są łyżka i widelec. Do posiłków podawane są owoce – arbuzy, winogrona i jabłka.
Stragan z owocami
Popularne są również szaszłyki (kabab). Kostki baraniny lub kurczaka nadziewa się na drewniane lub metalowe pręty na przemian z kawałkami baraniego sadła i krążkami cebuli, całość posypuje się ziołami, ostrą papryką i opieka na ruszcie nad żarzącymi się grudkami węgla drzewnego, ułożonymi w metalowych rynienkach. Przy każdej bazarowej alejce na wsi afgańskiej można zobaczyć charakterystycznych sprzedawców kababu stojących za małym, przenośnym i dymiącym rusztem, energicznie go wachlujących, by rozpalić węgle (przypis 9).
W Afganistanie nie jada się ziemniaków, są one jedynie dodatkiem do potraw, podawane np. w sosie pomidorowym. Nie je się mięsa z wieprzowiny, kaczek, dziczyzny. Każdy posiłek powinien zakończyć się podaniem zielonej lub czarnej herbaty (gorzkiej) i czegoś słodkiego, np. migdałów obtoczonych w białym cukrze (nughl), rodzynek lub prażonego grochu.
Tekst: Marta Smagowicz
Konsultacja: Maria Amiri
Zdjęcia: Maria Amiri (dzieci w tradycyjnych strojach, stragan z owocami); Lukaszcom (Błękitny meczet CC.3.0); Myone63 (Samanak, CC 3.0)
Tekst stanowi fragment opracowania dla Urzędu ds. Cudzoziemców. Całość można przeczytać na stronie http://wikp.udsc.gov.pl/kraje-pochodzenia/afganistan.html
Przypisy:
1. Kalendarz słoneczny został opracowany w XI wiecznej Persji i jest obecnie używany w Iranie i Afganistanie (oficjalnie od 1925 r. w Iranie i od 1957 roku w Afganistanie). Lata są liczone od ucieczki Mahomenta w 622 r. n.e. z Mekki do Medyny (tzw. hidżra). W kalendarzu jest 12 miesięcy i 7-dniowe tygodnie. Nazwy miesięcy w dari oraz w paszto oznaczają znaki zodiaku. Piątek jest dniem świątecznym dla muzułmanów, dniem gromadzenia się na wspólnej modlitwie.
2. Afghanistan Analysts, Taste The Samanak! Wishing you a Happy new year with ancient culinary treats, pobrane ze strony: www.afghanistan-analysts.org.
3. W niektórych afgańskich domach, szczególnie na zachodzie kraju, pod wpływem irańskim, przygotowuje się nakrycie, na którym znajduje się 7 rzeczy na literę s (sin), tzw. sofre-ye haft sin: kiełki zbóż (sabzi) symbolizujące odrodzenie, samanu – puding przygotowany z pszenicy symbolizujący dostatek, bogactwo, sendżed – owoc z dzikiego drzewka oliwnego symbolizujący miłość, czosnek (sir) symbolizujący lekarstwo, jabłko (sib) symbolizujące piękno i zdrowie, ocet (serke) symbolizujący długowieczność, cierpliwość i somagh (przyprawa z owoców sumaku, dodawana do kebabów i ryżu, dająca cytrynowy posmak) symbolizujący wschód słońca (ze względu na swój kolor). Dodatkowo stół ozdabiany jest malowanymi jajkami (płodność), akwarium ze złotą rybką (zwierzęta), wodą różną (woda), monetami, świecami (ogień), lustrem (niebo) oraz księgą Ferdousiego Szahname.
4. Whitney Azoy G., Buzkashi: Game and Power in Afghanistan, Waveland Press, 2012, s. 10.
5. Ramadan jest szczególnie czczony przez muzułmanów, gdyż w tym miesiącu został objawiony Koran.
6. Sierakowska-Dyndo J., Granice wyobraźni politycznej…., s. 45.
7. Skalski Sz., Afganistan – islam magiczny. Magiczne posiłki, portal www.arabia.pl, 2006
8. Szurawi, Korespondencja z Afganistanu: opowieść o chlebie, portal www.arabia.pl (2007)
9. Balcerowicz P., Afganistan: historia – ludzie – polityka, Wyd. Dialog, Warszawa 2001, s. 18-19.