Coraz częściej na polskich ulicach obserwujemy rodziców noszących swoje dzieci w chustach, które przymocowane na plecach, brzuchu czy z biodrze, zastępują wózki dziecięce. Jak się okazuje nie jest to wcale nowa moda, bynajmniej, raczej powrót do korzeni, bo chusty służące do transportu dzieci były stałym elementem polskiej rzeczywistości aż do początku XX wieku. Od tego czasu w bogatych dworach i wśród bogatego mieszczaństwa prym zaczęły wieźć wózki, które z biegiem lat stały się popularne i dostępne wśród całego polskiego społeczeństwa, ale jak się okazuje chusty wracają do łask.
Dziś na ulicach nie spotykamy już tradycyjnych polskich hacek, chajtek i chycek. Rodzice nie noszą też swoich dzieci w zajdkach i odziewackach – tradycyjnych, polskich dużych chustach wełnianych służących do ochrony przed zimnem. W dzisiejszych czasach na polskich ulicach łatwiej nam spostrzec chusty pochodzące z innych kultur: bilum pochodzące z Papui Nowej Gwinei, pareo z Tahiti, indonezyjskie selendang, meksykańskie rebozo, boliwijskie awayo, koreańskie podaegi, japońskie onbuhimo, capulany z Mozambiku i wreszcie wschodnioafrykańskie kangi.
Dlaczego kanga?
Z kangami historia jest o tyle skomplikowana co praktyczna i ciekawa. Kanga, to prostokątny kupon materiału o rozmiarach 1,5 m. x 1 m., kupowany i noszony zwykle jako para – doti. Wykonany z czystej bawełny materiał opatrzony jest ramką, w której znajdują się desenie związane ze wschodnioafrykańską kulturą, sztuką i życiem społeczno-politycznym regionu.
Kangami we wschodniej Afryce obdarowuje każdy każdego. Mąż żonie kupi kangę w prezencie, dzieci podarują ją mamie w podziękowaniu, kobieta odda jedną część swojej kangi przyjaciółce w dowód przyjaźni, a rodzice podarują kangi córce jako część posagu lub gdy przyjdzie na świat jej dziecko.
Mężczyźni używają kang jako piżam, czasami również noszą je w obrębie domostwa. Dla kobiet kangi są podstawą ubioru, są noszone jako ubranie codzienne, odświętne i wieczorowe. Dzieciom kangi towarzyszą od samego urodzenia. To właśnie kangami owija się noworodka zaraz po przyjściu na świat. Na kandze małe dziecko śpi i jest nią przykrywane. Z kang wykonywane są jego pieluchy, kanga jest jego pierwszym ubraniem i nosidłem.
Historia kangi
Kanga powstała na wybrzeżu Afryki wschodniej w połowie XIX wieku i zgodnie z przekazywaną z ust do ust tradycją, zapoczątkowały ją zainteresowane modą kobiety z Zanzibaru. Zgodnie z legendą kobiety te zainicjowały modę na kupno sześciu chustek z metra, które następnie przecinały w połowie i zszywały, tworząc jedną większą dwurzędową chustę o proporcjach 3 x 2. Niektóre z kobiet tworzyły unikatowe projekty chust zszywając sześć różnych chustek w jedną większą. Nowy trend przyjął się pod nazwą leso, co z jęz. portugalskiego oznacza kwadratową chustkę niegdyś przywożoną na wybrzeże Afryki wschodniej przez portugalskich kupców na handel. Leso bardzo szybko stało się popularniejsze od dostępnych na rynku zadrukowanych materiałów, a kupcy spostrzegłszy koniunkturę zaczęli składać zamówienia na kupony materiałów o rozmiarze 3 x 2.
Pierwsze leso, które szybko zmieniło swoją nazwę na kanga, to najprawdopodobniej jasne prostokąty w czarne kropki nadrukowane na ciemnym materiale i opatrzone ramką. Nadruki na kangach zmieniały się na przestrzeni lat i od prostych kropek na jasnym tle projektanci przeszli do bardziej skomplikowanych wzorów i urozmaicili kolory. Dziś na kangach znajdziemy najprzeróżniejsze motywy od geometrycznych, przez wzory inspirowane fauną i florą, aż do tematów czerpanych z życia społeczno-politycznego regionu. Na jednych kangach znajdziemy zatem motywy górskie, na innych odnajdziemy żyrafę, a na kolejnych popularnego polityka, gwiazdę estrady lub telefon komórkowy. Wybierając kangę pamiętać musimy o porze roku, okazji z której kangę kupujemy i o tym komu dana kanga ma zostać podarowana. Inną kangę kupimy z okazaji ślubu, inną z okazji przyjścia na świat dziecka, jeszcze inna kanga zawita w naszym domu, kiedy będziemy chcieli zwrócić na jakiś temat uwagę sąsiadów. Zakup odpowiedniej kangi związany jest również z jej przeznaczeniem. Czy ma to być strój dzienny? Wieczorowy? Nosidło dla dziecka czy może piżama? O tym jaką kangę powinniśmy zakupić decyduje w dużej mierze przysłowie umieszczone na środku prostokąta z motywem, które jest niezbędnym uzupełnieniem każdej współczesnej kangi.
Przysłowia, motta, aforyzmy i zagadki
Napisy umieszczane na kangach są stosunkowo młodym uzupełnieniem chust, bo pochodzą z wczesnych lat XX wieku. Najprawdopodobniej zapoczątkowane zostały w Mombasie (Kenia) przez lokalnego kupcaKaderdina Kajee Essak, znanego również jako Abdullah. Zaprojektowane przez niego kangi opatrzone były znakiem towarowym K.H.E Mali ya Abdullah i zawsze zawierały przysłowie. Początkowo przysłowia i aforyzmy były umieszczane na kangach w skrypcie arabskim, który z biegiem lat i wraz z reformami języka kiswahili, został zamieniony na litery łacińskie. Dziś umieszczane na kangach napisy to nie tylko tradycyjne przysłowia, ale również lokalne mądrości, metafory, wyznania, a nawet zagadki. Interpretacja powiedzeń umieszczanych na kangach często różni się w zależności od rozmówcy, co może być nie tyle związane z dwuznacznością haseł, co z różnym doświadczeniem życiowym, pogodą ducha i charakterem osób, z którymi rozmawiamy.
Zwykły materiał czy temat dla kulturoznawcy?
Kanga nie jest zwykłym, kolorowym kuponem materiału. Kanga jest dziełem artystycznym samym w sobie, nośnikiem kultury, kartką okolicznościową, ozdobą i stałym elementem wydarzeń politycznych, a w szczególności kampanii wyborczych.
Działa na zasadzie T-shirta promocyjnego, jednocześnie będąc dziełem znacznie bardziej wyszukanym i eleganckim.
W związku ze swoim przeznaczeniem i wyjątkowym znaczeniem społeczno-kulturowym, projektanci kang przywiązują niezwykłą wagę do ich kreacji. Bowiem kanga zaprojektowana bez znajomości jej odbiorców, albo zaprojektowana z przeznaczeniem uniwersalnym, w najlepszym wypadku znajdzie swoje zastosowanie w kuchni, jako fartuch do gotowania. Nikt w takiej kandze nie pokaże się na ulicy i nikt z dumą nie będzie wśród rodziny, przyjaciół, znajomych i sąsiadów promował haseł na niej umieszczonych.
Jak rozpoznać kangę na lokalnym rynku?
Mimo, że do dnia dzisiejszego wyprodukowano już kilka tysięcy modeli kang, każda z nich zawiera trzy niezmienne elementy: ramkę (pindo), motyw centralny (mji) i hasło (ujumbe czy też jina). Na każdej kandze umieszczony jest również numer seryjny, który pozwala odczytać rok produkcji danej kangi. Te elementy odróżniają kangi od pozostałych tradycyjnych materiałów na wschodnioafrykańskim rynku lokalnym.
Nadruki na kangach
Dotychczas wyprodukowano kilka tysięcy modeli kang, oznacza to, że napisów na nich naniesionych jest niewiele mniej. W kilkutysięcznej kolekcji znajdą się kangi z przekazami dotyczącymi uroczystości, relacji międzyludzkich, uczuć, społeczeństwa. Na kangach znajdziemy również podziękowania, porady życiowe i zagadki. Kilka przykładów znajduje się poniżej.
Dunia duara – Ziemia jest okrągła. Hasło interpretowane jest jako powrót do korzeni. Bez względu na to jaką drogę wybierzesz i tak wrócisz do tego samego, znanego Ci miejsca.
Kutoa ni moyousambe ni utajiri – Podarunek pochodzi z serca nie z bogactwa.
Hodi hodi naikome mwaka ujao naolewa – Pukanie powinno się skończyć, ponieważ wychodzę za mąż w przyszłym roku. Hasło obwieszcza zaręczyny kobiety, która daje znak swoim adoratorom, że jej serce już do kogoś należy.
Japo kidogo chatosha kwa wapendanao – Zakochanym niewiele trzeba do szczęścia.
Mkimbizi ni binadamu siyo tatizo – Uchodźca to człowiek, a nie problem.
Piga gnoma siyo mtoto – Bij w bęben, nie bij dziecka.
Vidole vitano, kipi bora? – Pięć palców, który z nich najlepszy? Hasło nawołuje do współdziałania i pokazuje, że różne umiejętności składają się na osiągnięcie celu.
Siku ya kufa niani miti yote huteleza – W dniu, w którym małpa ma umrzeć wszystkie drzewa staja się śliskie. Hasło mówi, że nie wygrasz z przeznaczeniem.
Kuelekeza si kufuma – Mieć zamiar nie oznacza osiągać. Powiedzenie interpretowane jest podobnie, jak w polskiej kulturze “bez pracy nie ma kołaczy”.
Kangi są popularne w regionie Afryki wschodniej, a w szczególności w Tanzanii i Kenii, już od ponad wieku. W drugim dziesięcioleciu XX wieku kangi zostały zakazane przez władze kolonialne, w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia straciły popularność w wyniku napływu taniej odzieży używanej z Europy. Dziś odzyskują dawną świetność. Produkowane są w Tanzanii i w Kenii, jednak nie są rzadkością kangi – podróbki, produkowane w Indiach, Chinach czy też w Japonii, różniące się od kang wschodnioafrykańskich jakością materiału, z którego zostały wykonane. Kangi są skutecznym środkiem komunikacji i wyjątkowym nośnikiem kultury. W Afryce wschodniej postrzegane są jako trendy, a w Polsce zaczynają pojawiać się jako chusty do noszenia dzieci.
tekst Agnieszka Mikulska
Zdjęcie nr 1: domena publiczna
Zdjęcie nr 2: Autor Kateregga1 – Praca własna, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=45251436
Zdjęcie nr 3: Autor Jeremiah Mchechu – Praca własna, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=45246777
Zdjęcie nr 4: Autor OnduuLorna – Praca własna, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=44227484